Wie besmet raakt met een virus vertrouwt op zijn ‘afweersysteem’ om hem tegen de minuscule ‘indringers’ te beschermen. De zieke weet de ‘aanval’ hopelijk af te slaan, maar soms wordt de ‘strijd’ na een lang ‘gevecht’ helaas ‘verloren’.
We beschrijven ziekte vaak met dergelijke aan oorlog ontleende formuleringen. De vergelijking is op zich begrijpelijk: ook ziek zijn slurpt energie en kan fataal aflopen. Maar ziekte neerzetten als strijd impliceert dat de zieke zelf verantwoordelijk is voor zijn genezing of ondergang, volgens de Amerikaanse filosoof Susan Sontag (1933-2004). In Ziekte als metafoor (1978), geschreven terwijl ze zelf behandeld werd voor borstkanker, toont Sontag hoe ziektes in literair, filosofisch en medisch taalgebruik vaak als straf voor het gedrag van de zieke worden neergezet. Vooral schijnbaar onverklaarbare en ongeneeslijke ziektes, zoals vroeger tuberculose en nu kanker, worden met beeldspraak beladen.
Ziekte als ziekte
Sontag zet zich met haar pleidooi af tegen Sigmund Freud, die ziekte als het gevolg van opgekropte driften zag. Zulke opvattingen praten de zieke schuld en schaamte aan, wat de ervaring van ziek zijn alleen maar erger maakt. Volgens Sontag moeten we ziekte daarom gewoon als ziekte zien, zonder betekenis, moraliteit of symboliek. Ook politiek filosofen zoals Machiavelli en Hobbes, die naar maatschappelijke problemen verwijzen als ‘ziektes van de samenleving’, krijgen er daarom van langs. Niet alleen beeldspraak over ziekte is kwalijk, maar ook ziekte als metafoor.
Fragment uit Ziekte als metafoor
‘De ideeën over ziekte als “straf” hebben een lange geschiedenis achter zich. En dergelijke denkbeelden zijn bij kanker wel bijzonder actief. Zo wordt er gesproken over de “strijd” of de “kruistocht” tegen kanker; kanker is “volksvijand nummer één”; mensen die kanker hebben zijn “slachtoffers” van de kanker. In deze voorstelling van zaken staat kanker in de beklaagdenbank. De in brede kring gangbare psychologische theorieën over ziekte leggen bij de ongelukkige zieke de uiteindelijke verantwoordelijkheid zowel voor het feit dat hij ziek is geworden, als voor zijn genezing. En de gewoonte kanker niet als gewoon een ziekte, maar als een demonische vijand tegemoet te treden maakt van kanker niet eenvoudig een fatale aandoening, maar ook een schandelijke ziekte, iets waarover je je moet schamen.’
Uit: Ziekte als metafoor, Aids en zijn metaforen, Susan Sontag, vert. Gerard Grasman en A. Daalder-Neukircher, De Arbeiderspers, 2019.
The post De beste ideeën: de betekenisloosheid van ziekte (Susan Sontag) appeared first on Filosofie Magazine.